Info
Najstarszą wąskotorówką w Polsce (a przy okazji najstarszą na świecie, która by działała do dziś) jest Górnośląska Kolej Wąskotorowa. Pierwsze odcinki powstały już w 1851 r., a regularne połączenia uruchomiono w 1853 r. Obecnie funkcjonuje na trasie Bytom – Miasteczko Śląskie
Do najstarszych kolejek należy zaliczyć także Kolejkę Bieszczadzką (a właściwie to system kolejek). Podstawową trasę z Nowego Łupkowa do Cisnej otwarto w 1898 r. Jej część nadal wykorzystywana jest turystycznie, na odcinku Balnica – Majdan k. Cisnej – Przysłop.
Wąskie żelazne szlaki były oczywiście także na Roztoczu. Kilka z nich to trasy bardzo krótkie, gdzie nie było nawet lokomotyw, a wagoniki ciągnęły konie, a czasem ludzie. Były jednak także trasy znacznie dłuższe. Tropienie wąskich szlaków na tym terenie to trudne zadanie. Gdy jedne z nich powstawały, inne ulegały likwidacji. Dlatego też nie ma jakiejś jednej mapy, na której wszystkie kolejki byłyby zaznaczone. Trzeba dotrzeć do map z różnych okresów, polskich i austriackich, a czasem jedynym śladem pozostają notatki zawarte w książkach.
Poniższy wykaz obejmuje kolejki, o których istnieniu udało mi się znaleźć wiarygodne informacje. Niektóre z nich nie były dotąd prezentowane (zarówno w druku, jak i w Internecie).
Opisywany obszar obejmuje Roztocze (po obu stronach granicy państwowej) oraz krainy przyległe, położone w pobliżu szlaków kolejowych: Dęblin – Łuków – Lublin, Dęblin – Lublin – Rejowiec – Zawada – Zwierzyniec – Bełżec – Munina – Leżajsk – Rozwadów – Kraśnik; Zawada – Hrubieszów Miasto – Włodzimierz Wołyński, Zwierzyniec – Rozwadów, Hrebenne – Rawa Ruska – Lwów, Lwów – Sokal – Włodzimierz Wołyński. Numery poszczególnych wąskotorówek zostały przypisane nie tylko trasom głównym, ale także ważniejszym bocznicom (niektóre z nich posiadały nawet własny, niezależny, tabor).
Do dziś na opisywanym obszarze funkcjonują dwie duże czynne wąskotorówki: Nałęczowska, oraz kolejka Przeworsk – Dynów.
Kolejka Nałęczowska
Jadąc na Roztocze pociągiem z Warszawy mijamy stację Nałęczów. Nieco z boku znajduje się, widoczna z okien pociągu stacja Nałęczów Wąskotorowy. Część trasy tej kolejki jest wykorzystywana do dziś. Odbywają się na niej przewozy turystyczne pociągiem Nadwiślanin (w składzie jest bar, a w programie podczas postoju w Polanówce zawsze ognisko). Adres internetowy.
Poniżej wykaz szlaków tworzących sieć nałęczowskiej kolejki:
1. Nałęczów – Wąwolnica – Niezabitów – Karczmiska.
2. Karczmiska – Rozalin – Opole Lubelskie.
3. Rozalin – Poniatowa.
4. Karczmiska – Kolonia Szczekarków – Wilków – Kolonia Wilków.
5. Są plany, aby dobudować jeszcze odcinek toru doprowadzający do brzegu Wisły. W ten sposób odtworzono by pierwotną trasę z Karczmisk, sięgającą do Kępy Choteckiej.
6/7. Zlikwidowane bocznice do powyższej trasy: Kolonia Szczekarków – Zagłoba (6), oraz do cegielni w kolonii Szczekarków (7). Ta pierwsza nawiązuje do pierwszego szlaku omawianej kolejki, otwartego w 1900 r. Wagony ciągnęły wówczas konie.
8. Zlikwidowana trasa Nałęczów – Garbów (według niektórych źródeł nawet do Bogucina).
9/10. Powyższa trasa ta miała bocznicę do Kurowa (9), rozdzielającą się w rejonie osady Góry Olesińskie (10).
11. Zlikwidowana trasa Niezabitów – Wojciechów.
12. Zlikwidowana trasa Opole Lubelskie – Świdno.
13/14. Zlikwidowana trasa Opole Lubelskie – Piotrawin (13), z bocznicą w rejonie Janiszowa i Kępy Gosteckiej (14).
15. Zlikwidowana trasa Miłocin – Sporniak, być może miała ona łączność z trasą z Wojciechowa.
Inne dawne trasy w pobliżu szlaku Dęblin – Nałęczów – Lublin – Rejowiec – Chełm – Dorohusk
16. Kolejka Twierdzy Dęblin.
17. Wąskotorówka na stacji Puławy.
18. Kolejka kamieniołomu w Kazimierzu Dolnym.
19. Wąskotorówka cegielni Łopatki.
20/22. Kolejki w pobliżu stacji Sadurki, do Czesławic (20), Bochotnicy (21) i Palikijów (22).
23. Wąskotorówka Poniatowa – Bełżyce.
24. Wąskotorówka cukrowni Lublin.
25/26. Wąskotorówka cukrowni Milejów: Nasutów – Jawidz – Łęczna – Jaszczów (25) + bocznice, jedna z nich prowadziła do miejscowości Ciechanki (26).
27. Kolejka gorzeni Łysołaje w okolicy Kolonii Stróże k. Jaszczowa.
28. Kolejka cukrowni Trawniki.
29. Kolejka cegielni w Chełmie.
30. Kolejka cementowni w Rejowcu.
31. Kolejka cukrowni w Rejowcu.
32. Kolejka cukrowni Krasne k. Rejowca.
33. Kolejka leśna w Dorohusku.
Ponadto funkcjonowały jeszcze m.in. kolejki: z Motycza do granicy Galicji (omawiana poniżej odnośnie tras w pobliżu szlaku Lublin – Rozwadów), oraz trasy Trawniki – Bełżec i Chełm – Zwierzyniec – Biłgoraj (omawiane poniżej w dziale Rejowiec – Bełżec).
Kolejka Przeworsk – Dynów
34. Poza omówionym już szlakiem kolejki nałęczowskiej jest jeszcze jedna trasa, na której nadal można spotkać pociąg. To kolejka Przeworsk – Dynów (49 km, kursuje tu Pogórzanin), prześwit torów 750 mm. Owszem, to już nie Roztocze, ale dawne pociągi osobowe z Zamościa i Bełżca kursowały właśnie do Przeworska, no i sam Przeworsk znajduje się na trasie dużej kolejowej pętli roztoczańskiej (Lublin – Rejowiec – Bełżec – Przeworsk – Rozwadów – Kraśnik – Lublin). Bodaj największą ciekawostką jest wykuty w skale tunel w Szklarach, który ma drewniane bramy. Również widoki na wzgórza w rejonie Dynowa też niczego sobie. Ruch musiał tu być kiedyś duży, np. murowany dworzec w Kańczudze jest większy niż wiele stacji przy kolejach normalnotorowych. Adres internetowy.
35. Bocznica do cukrowni Przeworsk.
Dawna kolejka leśna Lipa – Biłgoraj – Zwierzyniec
Najbardziej znaną była na pewno kolejka w Lasach Janowskich i Puszczy Solskiej: Lipa – Łążek Ordynacki – Bukowa – Biłgoraj – Zwierzyniec. Prześwit torów: 600 mm, a od 1964 r. 750 mm. Do tej trasy mam sentyment szczególny, bo to pierwszy zlikwidowany wąski szlak kolejowy, po której zacząłem chodzić pieszo. Miejscami zwykła leśna droga, miejscami wyraźny nasyp. Tu i ówdzie sterty podkładów i śrub, drewniane mostki nad potoczkami. Jedyne w swoim rodzaju wrażenia! Warto dodać, że istniał projekty przedłużenia trasy do Tarnogrodu. Uwaga! Po wojnie szlakiem Lipa – Biłgoraj zarządzały Lasy Państwowe, a trasą Biłgoraj – Zwierzyniec PKP.
36. Najpierw, w 1914 r., powstał odcinek Biłgoraj – Zwierzyniec. Pierwotnie była tu kolejka carska, zwinięta jednak później przez samych Rosjan. Kolejne tory położyli Austriacy w 1916 r., a istotnej modyfikacji przebiegu w rejonie Hedwiżyna dokonano w 1919 r. (pierwotnie szlak wiódł lasami na płn. od szosy biłgorajskiej, później poprowadzono go tutaj wzdłuż niej). Koniec żywota kolejki nastąpił na początku lat 70. XX w., gdy zapadła decyzja o budowie kolei normalnotorowej (do Biłgoraja poprowadzono ją jednak nieco inaczej, a dalej zupełnie inaczej – bo nie do Lipy, a do Stalowej Woli). Wróćmy do torów wąskich.
37. Kolejny fragment kolejki powstał na przeciwległym końcu puszczy. Mowa tu o szlaku Lipa – Łążek Ordynacki, budowanym przez Niemców w okresie II wojny światowej.
38. Po wojnie szlak kolejki wydłużano w kierunku z Łążka do Bukowej.
39. To nie wszystko. Później powstał odcinek Bukowa – Biłgoraj.
Zbudowano więc jedną z najdłuższych tras wąskotorowych, poprowadzona przez malownicze Lasy Janowskie. Odcinek Bukowa – Biłgoraj funkcjonował jedynie 10 lat, znacznie dłużej utrzymywano ruch na trasie Lipa – Łążek Ordynacki – Bukowa.
Potem przyszedł czas likwidacji. Ostatni fragment kolejki skasowano ok. 1993 r. Chodzi tu o rejon Lipy i trasę od normalnotorowej bocznicy PKP przy moście nad Złodziejką do tartaku.
40. Na marginesie, w rejonie Lipy istniał niegdyś całkiem pokaźny układ bocznic, zasługujący na oddzielne wyróżnienie w zestawieniu.
Pozostałe ważniejsze bocznice omawianej kolejki:
41. Bocznica do zakładów wapienno-piaskowych, 1,5 km na wsch. od stacji Hedwiżyn.
42. Dość długa (4 km) bocznica Hedwiżyn – Ignatówka.
43. Bocznica do tartaku Wola Mała, 1 km na zach. od stacji Rapy.
44. Tor do Zakładów Wapienno-Piaskowych w Bukownicy.
45. Bocznica Biłgoraj – Dąbrowica (6 km).
46. Łącznica kolejki Lasów Państwowych z Lipy i PKP ze Zwierzyńca w Biłgoraju.
47. W rejonie Biłgoraja i Hedwiżyna prowadzono także krótkie tory boczne do lasu, likwidowane po zakończeniu pozyskiwania drewna.
Dawne kolejki w pobliżu szlaku Lublin – Kraśnik – Rozwadów
Podstawowe znaczenie miała tu kolejka Lipa – Biłgoraj – Zwierzyniec (omówiona powyżej), ponadto funkcjonowały jeszcze następujące trasy:
48/49. Kolejki twierdzy Lublin: Lublin – Bychawa i Bychawa – Piotrówek.
50. Motycz – Kraśnik – granica Królestwa Polskiego i Galicji. Istnienie kolejki nie jest jednak pewne!
51. Kolejka gospodarcza w Kraśniku.
52. Kolejka Niedrzwica – Jabłonna.
53. Kolejka Wilkołaz – Zakrzówek – Gałęzów, odbiegająca od normalnotorowego szlaku Lublin – Rozwadów.
54/55. Kolejka konna Szastarka – Janów Lubelski (50) do janowskiego browaru, miała odnogę w stronę nowego rynku w Janowie (51).
56. Kolejka konna w cegielni Ruda, nieopodal Janowa Lubelskiego.
57. Kolejka Nisko – Janów Lubelski (na jej temat są sprzeczne informacje, najprawdopodobniej faktycznie istniała, ale tylko przez kilka miesięcy, była to austriacka kolejka polowa).
58. Kolejka Janów – Zaklików, budowę rozpoczęto, ale trasy nigdy nie ukończono.
59. Kolejka w kamieniołomie w Łysakowie, na płn. skraju Lasach Janowskich. Wedle dostępnych danych nie miała ona połączenia z kolejką Lipa – Łążek Ordynacki, ani z normalnotorowym szlakiem Kraśnik – Rozwadów. Służyła prawdopodobnie tylko do transportu kamienia w obrębie kamieniołomu, a odnajdziemy ją jeszcze na mapach Głównego Geodety Kraju z lat 70. XX w.
60. Króciutka kolejka funkcjonowała również w Zaklikowie. Zaczynała się na normalnotorowej stacji PKP i odbiegała na płn.-wsch. przez jezdnię. Zapewne wykorzystywana była przez jakiś zakład, być może rolę lokomotyw pełniły tu konie.
61. Może trochę dalej, ale jednak nadal w interesującym mnie regionie: okolice Radomyśla nad Sanem i krótka kolejka w cegielni w Grabczynach.
Dawne kolejki w pobliżu szlaku Dęblin – Łuków – Lublin
62. Wąskotorówka Krzywda – Huta Dąbrowa.
63. Kolejka w Jedlance.
64/65. Kolejki z Bezwoli do Józefowa (61) i Suchowoli (62).
66. Kolejka leśna w Parczewie.
67. Oddzielna nitka prowadziła do stacji Parczew – tartak.
68. Wąskotorówka cegielni Lisów.
69. Wąskotorówka Kijany – Radzic k. Jawidza.
Ponadto funkcjonowała kolejka z Nasutowa przez Bystrzycę i Łęczną do Jaszczowa. W tym wykazie dodałem ją do tras odnoszących się do okolic szlaku Lublin – Chełm.
Dawne kolejki w pobliżu szlaku Chełm – Rejowiec – Zawada – Bełżec
70. Kolejka carska: Chełm – Zwierzyniec – Biłgoraj (750 mm). Jej środkową część stanowiła kolejka ordynacka Płoskie – Zwierzyniec, do której dobudowano szlaki Chełm – Sielec – Horodysko – Siennica – Krasnystaw – Wierzba – Zamość – Płoskie, oraz Zwierzyniec – Biłgoraj. Trasę wybudowano w 1914 a rozebrano już w 1915 r. Elementem tej pierwszej był nieistniejący już wiadukt w Ruszowie (na zdjęciu poniżej). Warto wspomnieć jeszcze dać o projekcie połączenia Zwierzyńca i Iłżą.
Najwięcej problemów jest jednak z kolejkami austriackimi. Zmorą tropicieli są kolejki przenośne, składane i rozkładane tu i ówdzie, w miarę potrzeb. Śladów po nich nie uświadczysz.
71. Zmorą są także kolejki, które utrzymały się nieco dłużej, ale za to poprowadzono je miejscami bez nasypu! Jedną z nich była trasa Bełżec – Tomaszów Lubelski – Zamość – Wólka Orłowska – Krasnystaw – Trawniki (aż 119 km !!!), którą wybudowano w 1915 r., a więc jeszcze przed powstaniem szlaku normalnotorowego Rejowiec – Zawada – Bełżec. Na odcinku Zamość – Krasnystaw pewną pomocą był nasyp po kolejce carskiej Chełm – Zwierzyniec, którą uprzednio zdemontowali sami Rosjanie. Najbardziej niesamowite miejsce na całej trasie to jedyny w swoim rodzaju potężny drewniany most w pobliżu miejscowości Ruszów. Szkoda, że go już nie ma. Przebija nawet most obecnej kolei normalnotorowej na Wolicy (dopływ Wieprza) w pobliżu Krasnegostawu. Kolejkę z Trawnik zamknięto już w 1916 r.
72. Wybudowanie normalnotorowej linii Rejowiec – Bełżec podcięło bytowanie kolejki Bełżec – Trawniki. Mimo to pojawił się całkiem nowy odcinek wąski. Stare tory utrzymano pomiędzy Bełżcem a Tomaszowem (w pobliżu torowiska przechodzi czerwony pieszy szlak Wolnościowy), a do nich dodano szlak do Tarnawatki i Bud Dzierążeńskich (pisownia oryginalna).
73. Wspomniana kolejka ordynacka (750 mm) Płoskie (k. Zamościa) – Klemensów.
74/76. Przedłużono ją następnie (w rejonie tzw. Szlengiertówki) do Obroczy (74), a stąd prowadził dwie nitki: Zwierzyńca (75) i Górecka (76) – także 750 mm.
77. Sieć kolejek na terenie cukrowni Klemensów.
78. Kolejka Klemensów – Wysokie (600 mm). Od normalnotorowej linii Zawada – Bełżec dom cukrowni w Klemensowie prowadzi normalnotorowa bocznica, a zaczynający się tu niegdyś szlak wąski miał następujący przebieg: Klemensów cukrownia – Tworyczów – dalej przez pola na płn. od Czernięcina i Turobina do Wysokiego.
79. Wąskotorówka we Frampolu.
Pozostałe kolejki w kierunku z Rejowca do Bełżca:
80. Krasnystaw (Tuligłowy) – Surhów.
81. Krasnystaw (Góry Krasnostawskie) – Siennica Różana (Siennica Królewska Mała), nawiązująca do dawnej kolejki carskiej.
82. Wólka Orłowska – Majdan Krynicki.
83. Izbica – Żółkiewka.
84. Ruskie Piaski – Wierzbica koło Żółkiewki (600 mm). Najpierw odcinek leśny, potem most na Wieprzu, a dalej nasyp wiódł polami na płn. od wsi Staw i Mościska – do Wierzbicy.
85/88. Kolejki w Zwierzyńcu. Podstawowa trasa łączyła fabrykę wyrobów drzewnych z tartakami, browarem, elektrownią i terpentyniarnią, ale był też tor ze wspomnianej fabryki do kamieniołomów na Róźinie. Ponoć w tym ostatnim przypadku wagony popychane były ręcznie. W sumie kolejki w Zwierzyńcu miały aż 4 nitki!
89. Ok. 1922 r. szlaki te zostały połączone z linią Zwierzyniec – Biłgoraj. Warto wspomnieć, że w rejonie stacji Zwierzyniec Wąskotorowy było w 1958 r. aż 19 torów!
90. Krótka kolejka wąskotorowa prowadząca z okolic obecnej stacji Józefów Roztoczański do dawnej kopalni kamienia we wsi Potok Senderki.
91. Krótka kolejka wąskotorowa od normalnotorowej stacji Nowiny do Kamieniołomu Nowiny (okolice Suśca). Tam gdzie kończy się peron stacji Nowiny (w jej pierwotnej lokalizacji, obecnie przystanek znajduje się w innym miejscu) – zachował się kamienny murek wąskotorówki. Jej trasa robi wrażenie, bo wiedzie na dość stromą, jak na kolejowe warunki, wierzchowinę (za to z powrotem było już z górki). Nasyp częściowo zaorany, zachowały się jednak tu i ówdzie jego fragmenty. Fajnie wygląda odcinek w lesie (tu spotkamy znaki szlaku pieszego Krawędziowego. No i sam kamieniołom na Krzyżowej Górze z wieżą widokową jest godzien uwagi.
92. Puszczańska kolejka Susiec – Głuchy (Borowe Młyny). Odnajdziemy ją na mapie 1:25 000 z lat 50. XX w., a na późniejszych arkuszach jej już nie będzie! Typowa gospodarcza kolejka leśna. Początek nieco na płd. od obecnej stacji PKP, stąd wzdłuż głównej drogi do kościoła i dalej już przez lasy. Koniec podstawowej trasy w pobliżu nieistniejącej wsi Kozaki i istniejącej osady Borowe Młyny (Głuchy, część Borowca). Szerokość toru wynosiła tu 600 mm, długość 19 km, a liczba wagoników – 32. Na stanie nie było lokomotyw, czyli była to kolejka konna! Zlikwidowano ją do 1954 r. Warto dodać, że według niektórych źródeł istniała już przed wojną, jednak miała inny przebieg.
93. Kolejka ta miała trzy bocznice.
94. Krótka kolejka w Rudzie Różanieckiej prowadząca od gorzelni do mostku na Różańcu. To jedna z tych tras, gdzie nie było lokomotyw.
95. Wąskotorówka w Bełżcu – według niektórych źródeł w fabryce wapna. Prawdopodobnie chodzi tu jednak o fabrykę cegły sylikatowej. Powstała ok. 1970 r., a funkcjonowała do połowy lat 80. Nie było tu lokomotyw, tylko wagoniki – platformy.
96. Krótka (ok. 70 m) wąskotorówka na terenie kaflarni u Bartochy. Był tu tylko jeden wagonik, którym wożono drewno z placu składowego do pieców, tor wchodził więc do budynku kaflarni. Od tego budynku było pod górkę, pusty wagonik pchano więc ręcznie. Po załadowaniu zjeżdżał sam. Nie wiadomo, kiedy ta trasa powstała. Jej kres nadszedł po śmierci właściciela i zamknięciu zakładu. Wiadomo, że w latach 80. XX w. już nie działała.
97. W okresie II wojny światowej w Bełżcu była także kolejka na terenie obozu zagłady.
98. Krótka kolejka leśna w Narolu w Bazie Las (torowisko nie było dłuższe niż 100 m.).
Dawne kolejki w pobliżu szlaku Zawada – Zamość
99. Krótka kolejka cegielni w Zamościu.
100. Krótka kolejka cegielni w Kalinowicach.
Ponadto funkcjonowała trasa z Zamościa do Nieledwi, którą włączyłem do poniższej sieci kolejek hrubieszowskich.
Dawne kolejki w pobliżu Hrubieszowa (i szlaku Zamość – Werbkowice – Hrubieszów)
Pierwotnie, w II połowie XIX w., było ledwie 25 km torów w rejonie Nieledwi. Potem tory sięgały już znacznie dalej. Prześwit torów: 750 mm. co ciekawe, gdy jedne odcinki budowano – inne ulegały czasem likwidacji (np. szlak Poturzyn – Witków – Kryłów znajdziemy na mapach przedwojennych, a szlak Łaszczów – Witków tylko na powojennych). Jedyny zachowany fragment torowiska (wpisany na listę zabytków) to obecnie trasa Werbkowice – Hrubieszów.
101. Kolejka Nieledew – Grabowiec – Zamość.
102. Bocznica Grabowiec – Miączyn.
103. Kolejka Miączyn – Dub (rejon Tyszowców).
104. Uchnów – Hrubieszów Wąsk., przez Byków, Łaszczów i Werbkowice, 65 km. Jeżeli wybierzecie się do Rawy Ruskiej, to tam na stacji w rozkładzie jazdy znajdziecie m.in. kursy do Sokala. Na tej trasie znajduje się Uchnów i właśnie w Uchnowie zaczynała się najdłuższa trasa kolejki hrubieszowskiej. Co wielce ciekawe, do kolei normalnotorowej Zawada – Hrubieszów wąskotorówka docierała już w Werbkowicach. Po torze normalnym jest stąd jeszcze do Hrubieszowa 13 km. Zwykle, gdy wąskotorówka osiągała tor normalny, jej szlak się kończył. Pod Hrubieszowem było jeszcze inaczej. Z Werbkowic pociągnięto bowiem alternatywnie tor wąski, a trasa liczyła 12 km. I jeszcze coś: wąskotorowa stacja w Hrubieszowie była zupełnie gdzie indziej niż stacja normalnotorowa!
105. Wąski tor leciał także z Hrubieszowa jeszcze dalej przez Horodło i Uściług do Włodzimierza Wołyńskiego. Informacja ta występuje w literaturze, nie udało mi się jednak odnaleźć mapy, na której szlak byłby zaznaczony.
106. Łaszczów – Grodysławice – Wożuczyn Cukrownia – Wożuczyn Dwór.
107/108. Na wysokości wsi Czerkasy odbijał tor na wschód szlaku Łaszczów – Witków. Po drodze była krótka bocznica do wsi Telatyn.
109. Szlak Poturzyn – Witków – Kryłów.
110. Werbkowice – Kosmów – Witków.
111/112. Szlak ten miał dwie odnogi, z których jedna, w okolicy Dąbrowy Masłomęckiej, prowadziła do cukrowni Mircze.
113. Ostatnia stacja węzłowa przed Hrubieszowem to Gozdów. Odbijała tu, tym razem na zach., kolejna trasa boczna Gozdów – Wojsławice, przez Nieledew i Uchanie, 38 km.
114. Inna kolejka Hrubieszowska prowadziła z Hrubieszowa do cukrowni w Strzyżowie (16 km). Wzdłuż całkiem sporej części nasypu prowadzi znakowany szlak turystyczny (Nadbużański, czerwony). Na jego trasie zobaczyć można – ale tylko w jednym miejscu – ocalałe tory wąskotorówki. Zostały one tak zatopione w asfalt, że nie dało się ich wyciągnąć.
115. To jeszcze nie wszystko. Wspomnieć trzeba o trasie bocznej od linii Hrubieszów – Strzyżów, czyli o szlaku Dziekanów – Szpikołosy – leśniczówka Liski (okolice wsi Matcze) – lasy w okolicy wsi Strzelce. Odnośnie końca trasy, to chodziło zapewne o tartak.
116. I jeszcze kolejka gospodarcza Cześniki – Horyszów (od normalnotorowej linii Zawada – Hrubieszów).
Sieć hrubieszowskich kolejek wąskotorowych w II połowie XX w. systematycznie ograniczano, a ruch na niej ostatecznie zamknięto w 1991 r., ale już rok później ocalałe fragmenty torowisk wpisano na listę zabytków.
Dawne kolejki w pobliżu Hrebenne – Horyniec – Lubaczów – Jarosław – Munina
117. Kolejka w Horyńcu w obrębie parku zdrojowego. Trasa była krótka i nie przekraczała 50 metrów. Po torach wożono zużytą borowinę z zakładu przyrodoleczniczego.
118. Krótka kolejka w kamieniołomie w Dziewięcierzu.
119. Kolejka w Lubaczowie z tartaku do stacji kolejowej.
Kolejka w Lasach Sieniawskich. Właściciele majątków czasami inwestowali w wąskotorówki, jednak nie o krajobrazy tu chodziło, a o potencjalne znaczenie gospodarcze w transporcie towarów, np. drewna (jedna z takich dawnych majątkowych kolejek do dziś jeździ, tyle, że nie na Roztoczu: mam tu na myśli wspominaną powyżej kolejkę nałęczowską). Trasy:
120/122. Surochów – Piwoda – Łapajówka – Radawa – Czerce/Miłków. W niektórych źródłach łączy się kolejkę ze wsią Szówsko, w rzeczywistości wieś ta znajdowała się jedynie w pobliżu, na zach. od szlaku. Długość kolejki 34 km, prześwit torów 750 mm. Kolejkę zlikwidowano do 1950 r., a w taborze była przynajmniej jedna lokomotywa parowa. Początek trasy przy przystanku Surochów na normalnotorowej linii Rozwadów – Przeworsk, należącej do dużej kolejowej pętli roztoczańskiej. Co ciekawe, tory wąskie zaczynały się na płd-wsch. krańcu stacji, następnie przecinały (!) tor normalny i dopiero wtedy rozpoczynał się odcinek prowadzący w kierunku Lasów Sieniawskich.
Na płn. od Radawy kolejka rozwidlała się. Pierwsza trasa boczna wiodła na zach. na skraj Lasów Sieniawskich – do przysiółka wsi Czerce o nazwie Chodanie. Natomiast druga odnoga była dość kręta i doprowadzała w rejon Miłkowa (do samej wsi jednak nie dochodząc). Fragmentem nasypu kolejki prowadzi ścieżka dydaktyczna Lasów Państwowych Radawa – Łapajówka. Kolejny jej fragment dawnego torowiska (prowadzący do Miłkowa) przecina się jadąc w kierunku innej ścieżki dydaktycznej – Na Laszce.
Z czasem dobudowano jeszcze dwie odnogi kolejki:
123. Pierwszą, trochę niespodziewaną, prowadzącą od okolic wsi Koniaczów (koło Woli Szówskiej) do normalnotorowej linii Rozwadów – Przeworsk, a dokładniej mniej więcej do połowy odcinka pomiędzy stacjami Surochów a Bobrówka.
124. Druga trasa boczna prowadziła z Koniaczowa do cegielni na przedmieściach Jarosławia (Sobiecin).
Dawne kolejki w pobliżu szlaku Munina – Przeworsk – Leżajsk – Rozwadów
Najważniejsza jest tu, opisywana powyżej oddzielnie, nadal czynna kolejka Przeworsk – Dynów. Ponadto, w aspekcie kolejek zlikwidowanych, można wskazać na następujące trasy:
125. Wąskotorówka Chorzelów – Nowa Dęba.
126. Kolejka Rudnik – Stróża.
127. Kolejka przemysłowa w Nowej Sarzynie. Początek pomiędzy stacjami Nowa Sarzyna Kolonia a Nowa Sarzyna, na normalnotorowej linii Przeworsk – Rozwadów, będącej częścią dużej roztoczańskej pętli kolejowej.
128. Szlak Łętownia PKP – Łetownia wieś (okolice Wilczego Dołu). Jeszcze jedna trasa w pobliżu szlaku Przeworsk – Rozwadów.
129. Kontynuując tematykę doliny Sanu, nadal jednak w pobliżu Roztocza i Płaskowyżu Tarnogrodzkiego, wspomnę jeszcze o kolejce z Grabowca do Radymna. Łączyła ona zakład betoniarski z koleją normalnotorową.
130. Wąskotorówka w tartaku w Nisku.
131. Kolejka Rozwadów – Tarnogród – Zamch – Cieszanów. Pojawia się w literaturze, jednak według moich informacji tej linii nigdy nie ukończono. Zachowane ślady odnoszą się do Tarnogrodu.
I jeszcze wycieczka na Ukrainę.
Dawne kolejki w pobliżu szlaku Hrebenne – Rawa Ruska – Lwów
132. Kolejka w nasycalni podkładów w Rawie Ruskiej (4 km).
133. Kolejka kamieniołomu w Dubrowce.
134. Kolejka nad stawami w rejonie Lelechivki. Pierwotnie miała charakter wąskotorowy, potem została przekuta jako część standardowego szlaku Lwów – Jaworów.
135. Kolejka, a właściwie to tramwaj wąskotorowy we Lwowie (prześwit torów: 1000 mm), funkcjonował w latach 1880-1906.
136. Dawna kolejka dziecięca (!!!!) we Lwowie (2,2 km).
137. Krótka kolejka przemysłowa w pobliżu przedwojennej stacji Peresnkówka w rejonie Lwowa.
Dawne kolejki w pobliżu szlaku (Hrubieszów) – Włodzimierz Wołyński – Sokal – Rawa Ruska
O część tej trasy zahaczała sieć kolejki hrubieszowskiej, m.in. w rejonie Uchnowa (patrz w odpowiednim dziale powyżej).
138/139. Po drugiej stronie Bugu funkcjonowała ponadto wąskotorówka Uściług – Stężarzyce (Stienżariczi), która w lesie rozgałęziała się jeszcze w dwóch kierunkach (krótkie odcinki na wsch. i na zach. Została zbudowana przez Lasy Państwowe po likwidacji szlaku Uściług – Włodzimierz Wołyński.
140. Kolejka Iwanicze – Zawidów.
Podziękowania
Wielkie podziękowana dla Jarka Szczuryka vel Szczerby (Księżyc nad Gieesem, za ponad 20 wąskotorówek) oraz Huberta Chwedyka (kolejki na Zamojszczyźnie), Rafała Kapicy (za serię wnikliwych uwag), Andrzeja Tajcherta (również za wiele uwag, szczególnie w odniesieniu do wąskotorówek w Lasach Janowskich), a także dla Mariusza Borkowskiego (kolejka nałęczowska), Jaraska z GTR (Narol, fabryka wapna w Bełżcu), Grześka Krzaka, Zdzicha Kubraka (Ruda Różaniecka, Lubaczów), Pawła Rydzewskiego (nieznane kolejki), Grzegorza Saczka (Róźin) i Marcina Bogdańskiego (Bełżec).
Literatura
W ostatnim okresie na temat lubelskich wąskotorówek ukazało się kilka ciekawych pozycji. Warto po nie sięgnąć:
C. Becker, H. Pochadt, Wojskowa kolej polowa Bełżec – Trawniki, artykuł zamieszczony w Świecie kolei nr 11/2002.
H. Chwedyk, Koleje wąskotorowe Ordynacji Zamojskiej, Zamość 2006 r.
D. Kawałko, Kolej na Zamojszczyźnie, artykuł zamieszczony w Zamojskim Kwartalniku Kulturalnym nr 3-4/2004 r.
M. Kucharski, Z. Tucholski, J. Wardęcki, Leśna kolej wąskotorowa w Lasach Janowskich, folder, Warszawa 2000.
J. Szczuryk vel Szczerba, Koleje wąskotorowe Ziemi Lubelskiej, artykuł zamieszczony w Świecie kolei numer 4/2007. Byłem jednym z konsultantów tej pracy.
B. Prokopiński, Kolej Twierdzy Lublin, artykuł zamieszczony w Świecie kolei 11/2007.
A. Tajchert, Koleje wąskotorowe Zwierzyniec – Biłgoraj, Łódź 2007.
A. Tajchert, Kolej wąskototorowa w Biłgoraju, artykuł zamieszczony w Świecie kolei nr 4/2005.
Z. Tucholski, M. Kucharski, Kolej leśna Lipa – Biłgoraj 1941-1983, Zamość 2009.v
Ponadto polecam stronę internetową Pawła Rydzewskiego Roztocze Południowe.