Mezoregiony Roztocza

Roztocze dzieli się na trzy mezoregiony: Roztocze Zachodnie, Środkowe i Południowe (zwane także Wschodnim, częściowo na terenie Ukrainy).

Roztocze Zachodnie

Wąwozy lessowe w Szczebrzeszyńskim Parku Krajobrazowym

Dominują tu suche i rozległe wierzchowiny, lasów niewiele. Roztocze Zachodnie zajmuje teren pomiędzy Kraśnikiem a Szczebrzeszynem i Zwierzyńcem. Bywa też nazywane lessowym, ponieważ pokrywa je gruba warstwa lessu.

Zwyczajowo dzieli się je na Roztocze Gorajskie i Szczebrzeszyńskie, oddzielone od siebie szeroką doliną Gorajca. Charakterystyczne jest występowanie długich i suchych dolin, rozdzielających wzgórza. Najpiękniejsze są plątaniny ciągnących się na kilka kilometrów i głębokich na 20 metrów wąwozów i ich bocznych odgałęzień. Pomiędzy Szczebrzeszynem a Kawęczynkiem tworzą one potężny kompleks, zwany Piekiełkiem, chroniony w Szczebrzeszyńskim Parku Krajobrazowym. Wąwozowe zbocza porasta las grabowo-bukowy, a pozostałe tereny głównie las sosnowy. Jest to zarazem obszar najuboższy w lasy, zajmują one obecnie jedynie 10% powierzchni tej części Roztocza. Przyczyną takiego stanu jest masowa wycinka drzew przeprowadzana w celu pozyskania żyznej gleby pod uprawy rolnicze. Najwyższe wzniesienie Roztocza Zachodniego to Dąbrowa (344 m n.p.m.). Atrakcją jest zespół źródeł w Zaporzu – pomnik przyrody.
Na Roztoczu Zachodnim atrakcją jedyną w swoim rodzaju jest Szczebrzeszyn i to nie tylko z uwagi na pewnego chrząszcza, który ponoć brzmi tu w trzcinie. Do dziś wokół rynku tego niewielkiego miasteczka zobaczyć można dwa kościoły, cerkiew i synagogę. Cóż lepiej świadczyć może o wielokulturowości tej ziemi?

Od strony krajobrazowej warto poznać wysychające bagno Tałandy koło Panasówki, wzniesienie Dąbrowa koło Lipowca, a także niezwykłe Piekiełko – rozległy kompleks wąwozów rozciągający się pomiędzy Szczebrzeszynem, Kawęczynkiem, a Zwierzyńcem. Ciekawostką jest grupa odkrywek skalnych tzw. Gorajskie Skały. Wspomnieć warto także o malowniczym punkcie Roztocza Zachodniego – dobrze zachowanym grodzisku w Sąsiadce. Stąd blisko już do znanego sanktuarium św. Antoniego w Radecznicy. Wymienić warto też kościół we wsi Mokrelipie i ciekawy, położony na grodzisku, cmentarz w Batorzu.

Roztocze Środkowe

Wodospady zwane szumami w rezerwacie Nad Tanwią w okolicy Suśca

To najbardziej znana część Roztocza. Popularne ośrodki turystyczne to: Susiec, Zwierzyniec, czy Krasnobród.

Roztocze Środkowe rozpościera się wzdłuż doliny rzeki Wieprz, pomiędzy Szczebrzeszynem i Zwierzyńcem a obniżeniem na linii Rebizanty – Narol – Lubycza Królewska. Od południa graniczy ono z Kotliną Sandomierską, od północy z Padołem Zamojskim. Roztocze Środkowe, zwane jest też Tomaszowskim i – z racji swego położenia – Centralnym. Geolodzy używają określenia wapienno-piaszczyste, ponieważ występują tu wapienie litotamniowe i piaskowce mioceńskie, natomiast brak jest pokrywy lessowej. Utworzono tu Krasnobrodzki Park Krajobrazowy. W krajobrazie dominują wierzchowiny zbudowane z opok kredowych, porozcinane rozległymi dolinami, nad którymi wznoszą się samotne wzgórza ostańcowe zbudowane z wapieni. Występują także wysokie, piaszczyste wydmy. Wyraźnie odznaczają się dwa poziomy zrównań na wysokości 310-320 m n.p.m. i 340-350 m n.p.m. Ponad nimi wznoszą się pagóry ostańcowe, z których najwyższa jest Wapielnia (386,2 m n.p.m.). Osobliwość stanowi góra Kamień koło Stanisławowa, na której szczycie znajdują się kilkumetrowe skałki o niezwykłych kształtach. Nieco mniejsze głazy odnaleźć można w rezerwacie Piekiełko (1,24 ha) koło Tomaszowa Lubelskiego. Ciekawe są także duże kamieniołomy, np. w Józefowie, czy Nowinach.

Lasy zajmują na Roztoczu Środkowym ponad 40% powierzchni. Ich najcenniejsze partie, w tym bory jodłowe i buczyna karpacka, chronione są w Roztoczańskim Parku Narodowym (na fotce poniżej obszar ochrony ścisłej Nart).

Starodrzew bukowo-jodłowy otaczany jest opieką także w rezerwatach: Debry (180 ha) koło Bondyrza, Św. Roch (202,60 ha) koło Krasnobrodu i Minokąt (23,47 ha) koło Narola. Stary las jodłowy podlega ochronie w rezerwacie Zarośle (64,02 ha) koło Ulowa. Projektowany jest kolejny rezerwat Lipie koło Narola. Szczególnie atrakcyjna jest krawędziowa część Roztocza Środkowego i Równiny Biłgorajskiej. Na płynących tu rzekach wytworzyły się serie niewielkich, malowniczych wodospadów. Są one chronione w rezerwatach przyrody: Czartowe Pole (80,51 ha), Szum (18,17 ha) i Nad Tanwią (74,03 ha). Stanowią one część Parku krajobrazowego Puszczy Solskiej.

Roztocze Południowe (Wschodnie), część polska

Ruiny cerkwi w Lubyczy Kniaziach, znanej z filmu Zimna wojna

W istocie jest to płd.-wsch. część Roztocza. Klimaty tu niemal takie jak w Beskidzie Niskim: zalesione wzgórza, zagubione w lasach zarastające wioski, stare przydrożne kapliczki i cerkwie. Wśród tych drewnianych wymieńmy cerkwie w Hrebennem, Woli Wielkiej i Radrużu. Jest to zarazem teren zaludniony w niewielkim stopniu, jeden z najcichszych i najspokojniejszych w kraju.

Roztocze Południowe dzieli się na Rawskie, Janowskie i Lwowskie. W granicach Polski znajduje się tylko część Roztocza Rawskiego, zajmująca obszar pomiędzy miejscowościami: Narol – Bełżec Hrebenne – Horyniec. Podobnie jak w przypadku Roztocza Środkowego, również Roztocze Wschodnie ma charakter wapienno-piaszczysty, jest jednak mniej rozczłonkowane. Tutaj także znajdują się najwyższe wzniesienia. W części polskiej wspiąć się można na wysokość ok. 390 m n.p.m. (Krągły i Długi Goraj, Wielki Dział).

Za najwyższe wzniesienie polskiej części Roztocza uważa się obecnie Długi Goraj (391,5 m n.p.m.) na Roztoczu Rawskim. Znajdują się one na terenie Południoworoztoczańskiego Parku Krajobrazowego. Krągły i Długi Goraj mają charakter ostańcowy, wyraźnie odcinają się od otoczenia niczym wysokie kopce. Teren ten charakteryzuje duża lesistość wynosząca ponad 60%. Wyjątkowe są buczyny z płatami barwinka pospolitego. Spotkać można także lasy jodłowe. Ciekawe są rezerwaty przyrody Źródła Tanwi (186 ha) koło Huty Złomy, Młyńska Góra z buczyną karpacką koło Hrebennego oraz chroniące jałowce: Sołokija (7,43 ha) w Dziewięcierzu i Jałowce Lubyckie koło Huty Lubyckiej. Planowane są kolejne rezerwaty: Jedlina, Dublen, Buczyna Horyniecka, Dahany, Kierniczki, Prusie i Monasterz.

Ciekawostką są liczne betonowe schrony bojowe, należące do tzw. Linii Mołotowa.

Roztocze Południowe charakteryzuje unikalny turystyczny klimat: wzgórza, zagubione w lesie osady, kapliczki, krzyże, pustelnia Brata Alberta oraz malownicze cerkwie (drewniane i murowane). Poniżej jedna z cerkwi, ta z Woli Wielkiej.

Roztocze Południowe (Wschodnie), część ukraińska

Dworzec kolejowy we Lwowie

Roztocze Południowe (Wschodnie) dzieli się na Rawskie, Janowskie i Lwowskie. Niemal w całości (poza fragmentem Roztocza Rawskiego) znajduje się na Ukrainie. Podobnie jak w przypadku Roztocza Środkowego, również Roztocze Wschodnie ma charakter wapienno-piaszczysty, jest jednak mniej rozczłonkowane. Tutaj także znajdują się najwyższe wzniesienia, przy czym o ile po stronie polskiej wspiąć się można na wysokość ok. 390 m n.p.m., to w części ukraińskiej będzie to nawet nieco powyżej 400 m n.p.m. (Czartowska Skała i Wysoki Zamek).

W rejonie Iwano-Frankowa (dawnego Janowa) utworzono Jaworowski Park Narodowy i rezerwat Roztocze.

Ukraińska część Roztocza  ma status Światowego Rezerwatu Biosfery UNESCO, który docelowo ma objąć obszar całego Roztocza po obu stronach granicy.

Wśród atrakcji wspomnieć trzeba o długiej jaskini w Stradczu, grotach i źródełku w Krechowie czy o Janowskim Stawie. Od strony kulturowej najciekawszy jest Lwów – miasto wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO, ale warto zwrócić uwagę także na inne miejsca, takie jak Żółkiew. Malowniczo wpisują się w krajobraz liczne cerkwie: drewniane (jak ta w Potyliczu) i murowane (jak monastyr w Krechowie z ikoną Matki Bożej Werchrackiej). Atrakcją jedyną w swoim rodzaju jest jaworowski poligon, który okresowo można zwiedzać.

Najwyższe wzniesienia tej części Roztocza to: Wysoki Zamek (rozciągająca się stąd panorama nie ma sobie równej na całym Roztoczu) i Czartowska Skała. Według najnowszych pomiarów, Wysoki Zamek ma wysokość 409,5 m n.p.m. (jednak jego szczyt został sztucznie nadsypany), a Czartowska Skała 409 m n.p.m. (nie znajdziemy tu jednak pojedynczej skały, a cały kompleks potężnych bloków kamiennych).